Τεύχος 67

Χρόνος ανατολίτικος και χρόνος ευρωπαϊκός.

«Ποτέ δεν μπαίνει κανείς δυο φορές στο ίδιο ποτάμι»*, είπε ο σοφός Ηράκλειτος εισάγοντας έκτοτε την έννοια της ιστορικότητας στον ανθρώπινο χρόνο.

Εκατονταετίες αργότερα, οι Ευρωπαίοι διαμόρφωσαν μιαν αντίληψη ζωής πολύ κοντά στο Ηρακλείτειο σχήμα. Ο χρόνος παύει να ‘ναι πλέον κυκλικός, συντονισμένος με την αέναη, εποχική επανάληψη της άνθισης και του μαρασμού που υπάρχει στη φύση. Ο χρόνος των ανθρώπων ξεκόβει τώρα από τη φύση και γίνεται γραμμικός και κατάμεστος ιστορικότητας· κατάμεστος δηλαδή από πράξεις συνειδητές και μελετημένες, ανάλογες κάθε φορά της συγκυρίας και των περιστάσεων. Ο δε προτεσταντισμός που γεννιέται στις ευρωπαϊκές κοινωνίες, δεν είναι τίποτε άλλο από την προσπάθεια να συνδυαστεί η θρησκευτική πνευματικότητα –η ευεπίφορη στην κυκλικότητα των φαινομένων της φύσης– με μια νέα ανθρώπινη ανάγκη για πράττειν εναρμονισμένο πια με τους πολύπλοκους κανόνες της ανθρώπινης πολυπληθούς συμβίωσης. Ο δυτικός πολιτισμός δεν είναι παρά ένα αγωνιώδες και αδιάκοπο πράττειν, απέναντι στο μόνο φυσικό γεγονός που παραμένει ακόμα ρυθμιστής της ανθρώπινης ύπαρξης· το γεγονός του θανάτου.

**«Γύρνα φτερωτή του μύλου, να περάσει το νερό. Μέριασε θολό ποτάμι, να ‘ρθει το συμπεθεριό», τραγουδούσε πριν εκατό χρόνια ο Λόρκα, και η επίκληση που φανερωνότανε από το υπέροχο δίστιχο (ειδικά στη μετάφραση του Νίκου Γκάτσου...), δημιουργούσε ένα καίριο σχόλιο. Η φτερωτή του μύλου παρότι αποτελεί ένα ανθρώπινο τεχνικό κατασκεύασμα, μιμείται στην εντέλεια (και καθαγιάζει) την κυκλική επαναληψιμότητα των φαινομένων της φύσης. Ο ποιητής λοιπόν επικαλείται την κυκλικότητα των φαινομένων για να διηγηθεί την ιστορία του, παρακαλώντας ταυτόχρονα το (θολό) ποτάμι (σύμβολο –στη φύση – της γραμμικότητας του χρόνου!) να παραμερίσει, ώστε να ξετυλιχτεί η ιστορία με τους (αρχαϊκούς) κανόνες του κυκλικού χρόνου. Κι ενώ ο ποιητής δείχνει να επιλέγει την (καλοκάγαθη και "ξεκούραστη") κυκλική ροή της φύσης για τους ήρωές του, έρχεται ο χρόνος και τον (τους) συντρίβει. Οι ήρωες της υπέροχης ιστορίας του -ως γνωστόν- συντρίβονται από ένα χρόνο γραμμικό –απρόβλεπτο– μη κυκλικό. Μάταια λοιπόν, με την επίκλησή του, πάσχισε για ένα τέλος αίσιο, μυθιστορηματικό κι ανέφελο. Η ιστορικότητα –με τους όρους της οποίας κινούνται πια οι σύγχρονοι άνθρωποι– συνέτριψε τους άκαιρους πρωταγωνιστές της.

Ο άνθρωπος, κάνοντας τα συνήθη που υπαγορεύει ο βιολογικός του κύκλος και η διαδοχή των ημερών, δεν μπορεί πια να είναι σίγουρος για μιαν αίσια κατάληξη του βίου του. Ο κυκλικός χρόνος με την "ξεκούραστη", προβλέψιμη επαναληπτικότητά του μπορεί να αφορά πλέον μόνο τη φύση.

«Γύρνα φτερωτή του μύλου», όμως, συνεχίζει και στις μέρες μας όχι απλώς να σιγοτραγουδά μα και να προσεύχεται ο νεοέλληνας, αφού όχι μόνο απουσιάζει απ’ τη λογοτεχνία μας ένας «Ματωμένος Γάμος» αλλά (και κυρίως αυτό), απουσιάζει και από το βίωμά μας η συνειδητοποίηση πως αν δε κινηθούμε ιστορικά (με όρους μελετημένων πράξεων δηλαδή) μέσα στο περιβάλλον μας, ο χρόνος θα πέσει στα κεφάλια μας και θα μας συντρίψει. Η ιδιότυπη θρησκευτικότητα ανατολίτικου τύπου που οδηγεί μονάχα σε μια καλόβολη συνήθεια (δηλαδή σε μη πράξη) και σε μια διαρκή ανέξοδη αναβολή δε μπορεί να συμβαδίσει με κανενός είδους ευρωπαϊκή πορεία και πολύ περισσότερο με κανενός είδους ευρωπαϊκή ευμάρεια...

                                                                                                                                                                                                  Καραπαναγής Αποστόλης

*Ποταμώι γαρ ουκ έστιν εμβήναι δις τώι αυτώι. Ηράκλειτος / Πλούταρχος Β91

** Από το θεατρικό έργο του Φ. ΓΚ. Λόρκα: Ματωμένος Γάμος, στη μετάφραση του Ν. Γκάτσου.