Φωτ. 2 Τύπος ανελκυστικού σκελετού, πάνω από φρεάτιο ορυχείου της Γερμανίας

Τ.62, Σεπτέμβριος 2010    

ΜΕΡΟΣ ΧΙ: ΠΡΟΣ ΤΟΝ 2Ο ΑΙΩΝΑ - ΟΡΥΧΕΙΑ & ΑΝΕΛΚΥΣΗ

300 τόνους μεταλλεύματος ανά ώρα, μπορούσε να ανασύρει από ένα βάθος 1000 μέτρων στο υπέδαφος, μια ανελκυστική διάταξη κατά το τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα.

Η μεταλλουργική έκρηξη αυτής της περιόδου, έχτισε το ανώφλι που μας οδήγησε στον 20ο αιώνα. Δημιούργησε με άλλα λόγια το αστικό φαινόμενο του σύγχρονου κόσμου, διαμόρφωσε τη σημερινή τοπογραφία των κοινωνιών, με τους συγκεκριμένους πολεοδομικούς σχεδιασμούς και τις συνακόλουθες κοινωνικές ομαδώσεις. Όσον αφορά το ειδικότερο ενδιαφέρον μας στην ανέλκυση, έχουμε παρακολουθήσει την επίδραση της μεταλλουργίας στην κατασκευή των ανελκυστικών διατάξεων. Κατά το γύρισμα στον επόμενο αιώνα, όλες οι εφαρμογές της ανέλκυσης που αφορούσαν την εξόρυξη θα περάσουν σε ευρεία κλίμακα χρήσης, εξυπηρετώντας τις ραγδαία αυξανόμενες ανάγκες των νεόδμητων πόλεων που γιγαντώνονται, όχι μόνο εκτατικά –αλλά για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία– και καθ’ ύψος, αφού αυτού του είδους η συγκέντρωση εργατικού δυναμικού εξασφαλίζει πρωτοφανή οικονομία.

Βοηθούντος και του ηλεκτροκινητήρα λοιπόν, ο ανελκυστήρας, θα αποτελέσει σιγά–σιγά κατά τον 20ο αιώνα ζωτική τεχνολογία για τη δημιουργία των πόλεων.

Βρισκόμαστε όμως, στο παρόν τεύχος, αρκετά χρόνια πριν κλείσει ο 19ος αιώνας. Χωρικά δε, το τέταρτο του αιώνα μάς βρίσκει καταποντισμένους στα 500 μέτρα βάθος. Θα θυμόσαστε από το προηγούμενο τεύχος, ότι αυτό περίπου είναι το βάθος των φρεατίων, απ’ όπου εξορύσσουν το μετάλλευμά τους οι ανεπτυγμένες χώρες.

Σε αυτό το σημείο ας αρχίσουμε το κυρίως ειπείν μέρος του αφιερώματος, από το σημείο όπου το είχαμε αφήσει την προηγούμενη φορά.

Την εφεύρεση δηλαδή της ανέλκυσης με κινούσα τροχαλία, από τον τεχνικό διευθυντή του ορυχείου Hannover, Friedrich Koepe. (δες προηγ. τεύχος).

Μια τροχαλία δηλαδή που αν τοποθετούνταν σε πολύ μεγάλο ύψος, πάνω σε μία πυργοειδή κατασκευή, θα εμφάνιζε τόσο μεγάλες δυνατότητες ανέλκυσης, ώστε να αντικαταστήσει τις επίγειες μηχανικές διατάξεις με τα ογκωδέστατα κωνικά ή κυλινδρικά τύμπανα των 12 ή και των 15 μέτρων, που ως τότε χρησιμοποιούνταν.

Όπως αναφέραμε και στο προηγούμενο τεύχος, η ολοκληρωμένη πρόταση ανέλκυσης του Koepe, προέβλεπε όχι μόνο την εγκατάσταση μιας κινούσας τροχαλίας πάνω σε έναν ψηλό πύργο, (φωτ. 2) αλλά την εγκατάσταση στο ίδιο σημείο και της εργοδηγού ατμομηχανής. Έτσι δεν θα χρειαζόταν η κατασκευή δεύτερου μηχανοστασίου· αντίθετα, ένας μόνο κοινός χώρος πάνω από το φρεάτιο θα στέγαζε και την κινητήρια ατμομηχανή και την κινούσα τροχαλία, μαζί με τις δευτερεύουσες τροχαλίες–οδηγούς των συρματόσχοινων.

Αυτή ακριβώς η πρόταση (στο δεύτερο σκέλος της) περιέγραφε την κατασκευή της πρώτης στον κόσμο διάταξης πύργου ανέλκυσης (φωτ. 3). Παρότι ο Koepe στην πρότασή του είχε προβλέψει και τις παραμέτρους της ασφάλειας αναφορικά με τα τοιχώματα του πύργου και τις αντοχές τους στο βάρος της ατμομηχανής αλλά και στα φορτία από τις οριζόντιες ωστικές δυνάμεις των εμβόλων της ατμομηχανής, δίνοντας σε αυτήν ακριβώς την πρόταση τα χαρακτηριστικά μιας σοβαρής, εμπεριστατωμένης και ιδιοφυούς μελέτης, παρόλα αυτά λοιπόν, η πρόταση Koepe απορρίφθηκε το 1877 από τους αρμόδιους. Για την ακρίβεια, έγινε αρχικά δεκτή μόνο ως προς το σκέλος που αφορούσε τον τρόπο κίνησης των σχοινιών, της κινούσας τροχαλίας δηλαδή.

Οι αρμόδιοι αναγνώρισαν σε αυτό το σκέλος της πρότασης, τρομερά πλεονεκτήματα. Κυριότερα των οποίων, η μείωση της απαιτούμενης ισχύος και η συνακόλουθη ευκολία ρύθμισης της κινητήριας μηχανής, που πλέον είχε μειώσει δραστικά τις διαστάσεις της αλλά και τις διαστάσεις των λεβήτων που η λειτουργία της απαιτούσε.

Ως προς τα δε παρελκόμενα, υπήρξε δραστική μείωση και του κόστους των σχοινιών που μέχρι τότε ήταν σε δυσθεώρητα ύψη, αφού το ένα σχοινί ανέλκυσης (μαζί με αυτό που κρεμόταν κάτω από τον κλωβό), ήταν σημαντικά κοντύτερο, από τα δυο σχοινιά των συστημάτων με το τύμπανο. 

Φυσικά, η ευφυής αυτή διάταξη δεν εφαρμόστηκε ακαριαία. Χρειάστηκαν μερικά χρόνια ώστε να ξεπεραστούν πλήρως τα διάφορα τεχνικά μικροπροβλήματα π.χ. η ολίσθηση των σχοινιών πάνω στην τροχαλία. Το 1888, όλα τα προβλήματα είχαν ξεπεραστεί, και η τροχαλία Koepe εφαρμόστηκε ταχύτατα σε όλα σχεδόν τα φρεάτια. Είχε έρθει πλέον η στιγμή της υλοποίησης και του πύργου ανέλκυσης. Με αφορμή λοιπόν την ανάγκη για μια νέα ανελκυστική μηχανή στο φρεάτιο Hannover του γνωστού μας ορυχείου, ο πείσμων Carl Friedrich Koepe, υπέβαλε εκ νέου την πρότασή του για την κατασκευή της διάταξης πύργου ανέλκυσης.

Αυτήν τη φορά η διεύθυνση της επιχείρησης πείσθηκε για την ασφάλεια του εγχειρήματος, και έδωσε την άδεια για την υλοποίηση μιας ιδέας 10 χρόνων. Ο πρώτος πύργος ανέλκυσης στον κόσμο υλοποιήθηκε στον τελευταίο όροφο του πύργου Malakoff (φωτ. 3) «Κινητήρια μονάδα της ανελκυστικής διάταξης ήταν μια δίδυμη σύνθετη ατμομηχανή με δυο κυλίνδρους διαμέτρου 980 και 1.440 χιλιοστών και διαδρομή εμβόλων 1.570 χιλιοστά. Η πίεση λειτουργίας του ατμού ήταν 4,5 at*, και η κινούσα τροχαλία είχε διάμετρο 6.450 χιλιοστά.Φωτ. 3 Ο πύργος Malakoff στο φρετάτιο Hannover 3

Το δε σχοινί αποτελούνταν από 6 πλέξεις συρμάτων και κάθε πλέξη είχε 30 σύρματα των 2,5 χιλιοστών. Το μέγιστο φορτίο που ήταν 13 τόννοι(!), ισοδυναμούσε με έξι βαγονέτα στους τρεις ορόφους του κλωβού. Η ανέλκυση γινόταν από βάθος 400 περίπου μέτρων με την ταχύτητα των 5 μέτρων ανά δευτερόλεπτο».

Η κινούσα τροχαλία και ο πύργος ανέλκυσης ήταν δυο σπουδαία βήματα στην ανέλκυση φορτίων, που πραγματοποιήθηκαν στους πύργους Malakoff των ορυχείων Hannover–Hannibal,  στο Bochum. Μια τρίτη πρωτοποριακή εξέλιξη υλοποιήθηκε 70 χρόνια αργότερα, πάλι στον ίδιο χώρο· η ανέλκυση με σύστημα τεσσάρων σχοινιών και τη χρήση πλέον ηλεκτροκινητήρα. Μια εξέλιξη που θα δούμε σε επόμενο τεύχος. 

Σε αυτό το σημείο θα θέλαμε με αφορμή μία διαπίστωση να κάνουμε μία μεγάλη παρέκβαση. Η διαπίστωση αφορά τις συνθήκες που εργάστηκαν στις νυν προηγμένες χώρες οι προ εκατονταετίας εργάτες τους. Όσο πιο βαθιά στο σκότος, έσπρωξαν οι χώρες αυτές τις ψυχές–εργάτες τους, τόσο πιο φωτεινά και ηλιόλουστα είναι τα πάρκα και οι πλατείες που αναψύχουν τους τωρινούς τους επιγόνους.

Ως φόρο τιμής λοιπόν στο πλήθος των ψυχών που χάθηκαν, θα κάνουμε σε αυτό το τεύχος και μια κοινωνιολογική, τρόπον τινά, παρέκβαση, ώστε να αναφερθούμε (λίγο πιο κάτω) στους… στραβολαίμηδες (φωτ.5). Ας εξηγήσουμε όμως καλύτερα:

Σε αυτό το αφιέρωμα–μαμούθ της ανέλκυσης, έχουμε μπει πολλές φορές στον πειρασμό να δώσουμε –όχι σποραδικά όπως έχουμε κάνει– αλλά με ευρύτερες παρεκβάσεις, την κοινωνική διάσταση που κρυβόταν πίσω από σημαίνουσες περιόδους αλματώδους τεχνικότητας των κοινωνιών. Η τεχνικότητα της αρχαιοελληνικής δημοκρατίας με την ιδιόμορφη δουλοκτησία, η «θεολογίζουσα» τεχνικότητα του Βυζαντίου, οι συντεχνίες της αναγέννησης με τα μυστικά λίγο πριν τα καταυγάσει το φως της επιστήμης· όλες οι παραπάνω περίοδοι είναι ευεπίφορες και για μιαν άλλου είδους θέαση.

Οι φόβοι μας όμως μην τυχόν γλιστρήσουμε στον εργατισμό ή στο φτηνό μελόδραμα και κυρίως η θέλησή μας να αποφύγουμε τον σίγουρο εκτροχιασμό του –ήδη βεβαρημένου– όγκου της ύλης, μας έκαναν να αποφύγουμε, κατά το δυνατόν, τις πολλές παρεκκλίσεις.

Ωστόσο, στο παρόν τεύχος (αλλά και στο επόμενο) θα αναφερθούμε –εκτός από τις τεχνικές εξελίξεις– και στο πολυάνθρωπο εργατικό δυναμικό που τις υλοποιεί. Στον τρόπο που αρθρώνεται η ανθρώπινη εργατικότητα γύρω από ζωτικά σημεία–πόρους. Στην οργάνωση αυτών των εργατικών κοινωνιών έτσι όπως δομήθηκε, αρχικά χωρίς έστω και την παραμικρή μέριμνα, ώστε να καθορίζονται οι στοιχειώδεις όροι για την ίδια την επιβίωσή της.

Σε σχέση βέβαια με ιστορικά προηγούμενα, τα χρόνια που μεσολάβησαν –στην παρούσα περίοδο– από την έναρξη της παραγωγικότητας έως την καθιέρωση κανόνων και προϋποθέσεων ώστε το παραγωγικό δυναμικό των κοινωνιών να προφυλάσσεται στοιχειωδώς, δεν ήταν τόσο πολλά. Υπήρξαν όμως αφάνταστες τραγωδίες, ώσπου να δημιουργηθεί το πλέγμα το υλικό και νομοθετικό, ώστε η κοινωνία να μη θυσιάζει άσκοπα τους εργαζόμενούς της.

Και να αρχίζει κάπου εκεί να αποκρυσταλλώνεται συστηματοποιημένα –μετά το 1850– η έννοια των μέτρων ασφάλειας και προστασίας της υγείας των εργαζόμενων αλλά και η πρόνοια για την προστασία των φυσικών πόρων και του περιβάλλοντος. 

Η παρέκβαση λοιπόν, για το ανθρώπινο δυναμικό, θα ξεκινήσει με αφορμή τους υπέροχους πύργους Malakoff. Αυτοί ακριβώς οι πύργοι, είναι κάτι διαφορετικό από απλές λειτουργικές κατασκευές. Απεικονίζουν με εύγλωττο τρόπο όχι μόνο τη σχέση μεταξύ τεχνικής λειτουργίας και καλλιτεχνικής διαμόρφωσης που χαρακτήριζε αυτήν την εποχή τις συγκεκριμένες ανελκυστικές διατάξεις (πύργους & σκελετούς ανέλκυσης), αλλά και την ταυτόχρονη επιδίωξη δέους και θρησκευτικού αισθήματος: «Είδος επινίκειου μνημείου, έκφραση υπεροχής, λιγάκι εκκλησία, πολύ κάστρο, κάπως παρατηρητήριο, σημείο προσανατολισμού, μεγαλοαστική αναζήτηση κύρους, κίνηση αποστασιοποίησης» (όπως έγραφε στα 1980 ο δημοσιογράφος Roland Guender).

Ένας «καθεδρικός ναός της εργασίας», όπως έχει εύστοχα αποκληθεί, αφού ο μεταφυσικός και μυστικιστικός χαρακτήρας πολλών σχεδιάσεων δεν σχετίζεται μόνο με τη σύζευξη καλλιτεχνίας και τεχνικότητας αλλά κατά κύριο λόγο σχετίζεται και με τον παράγοντα της θρησκευτικότητας έτσι όπως υπεισέρχεται, και μάλιστα με τρόπο θαυμαστό, στον τομέα των εξορύξεων. Ας δούμε κάποιες από τις εκφάνσεις του, χωρίς να παραλείπουμε την επισήμανση πως φυσικά μια τόσο επικίνδυνη δουλειά θέλει τον άγιό της (ας θυμηθούμε και τη ναυτοσύνη και τους νησιώτες μας). Και επίσης, πως κάθε ανθρώπινη συλλογικότητα με κοινούς γνωστικούς ορίζοντες και παρόμοιους εργασιακούς και κοινωνικούς στόχους εμφανίζει και κοινές θρησκευτικές τελετουργίες και αντιλήψεις.

(Οι γνώσεις μας για την κοινή πορεία των μεταλλωρύχων με τους αγίους φθάνουν 4.000 χρόνια πριν, αφού στο πανάρχαιο ορυχείο Eilath, στην Άκαμπα του Ισραήλ, δίπλα στα ορυχεία και τους χώρους των χυτηρίων, βρέθηκε ναός και χώρος λατρείας για τη θεά Χαθόρ, προστάτιδας των εργατών των ορυχείων…

Ανάλογα φαινόμενα και στην αρχαία Ελλάδα, και αργότερα στην Κεντρική Ευρώπη και τις Κάτω Χώρες. Εύγλωττα είναι και τα ονόματα των ορυχείων: «Hilfe Gottes» = Βοήθεια του Θεού, «Guete des Hern» = Καλοσύνη του Κυρίου, «Alter Segen» = Παλιά Ευλογία, κι άλλα πολλά τέτοια ονόματα, τόσα όσα σχεδόν κι οι θάνατοι των εργατών, χιλιάδες χρόνια τώρα και μέχρι σήμερα).

Ας έρθουμε όμως στην εποχή που εξετάζουμε και στους «οίκους προσευχής» (φωτ. 4) που χτίζονταν σε κάθε ορυχείο, δίπλα στα φρεάτια, τους ανελκυστικούς σκελετούς ή τους πύργους ανέλκυσης.

Φωτ. 4 «Οίκος προσευχής» για τους εργάτες ορυχείων στο Muttental

Στη φωτογραφία φαίνεται ένα διώροφο λιθόκτιστο κτίριο, με κεραμοσκεπή κι έναν μικρό πυργίσκο όπου φιλοξενούνταν η καμπάνα. Στο ισόγειο του κτιρίου βρισκόταν η είσοδος της στοάς του ορυχείου. Στον επάνω όροφο ήταν ο χώρος προσκλητηρίου όπου πριν την έναρξη της βάρδιας ελεγχόταν ονομαστικά ποιοι εργάτες είχαν κατέβει στο υπέδαφος και ποιοι όχι.

Ο «οίκος προσευχής» του ορυχείου Alte Elisabeth, στο Freiberg (όπου σήμερα λειτουργεί ως μουσείο και εκπαιδευτήριο), παρουσιάζει μια αξιοσημείωτη ιδιαιτερότητα αφού διέθετε κι ένα μικρό εκκλησιαστικό όργανο, στο οποίο οι εργάτες έπαιζαν πριν από την κάθοδό τους στις στοές! Μετά το προσκλητήριο λοιπόν, τον έλεγχο παρουσιών και τη μονότονη φράση: «Να βγουν τα κράνη για την προσευχή», άρχιζε ένα θρησκευτικό τραγούδι· από τους εργάτες που ζητούσαν την προστασία του Κυρίου· πριν από την κάθοδό τους στις στοές… 

Βέβαια και οι δύο πλευρές, εργοδοσία–εργαζόμενοι, χρησιμοποιούσαν τον Κύριο ανάλογα με τις ανάγκες τους. Και ήταν όλοι κερδισμένοι! 

Αλλά και σε ένα άλλο εκκλησάκι-«οίκο προσευχής», στη Barbara Kapelle, που εκκλησίαζε τους εργάτες του ορυχείου υδραργύρου, στο Bad Kreuznach:

Στις δυο πλευρές των τοίχων, βόρεια και ανατολική, υπήρχαν νωπογραφίες από τον βίο και το μαρτύριο του αγίου Βαλεντίνου και της αγίας Βαρβάρας αντίστοιχα.

Και οι δύο αυτοί άγιοι θεωρούνται προστάτες των μεταλλουργών…

Στη δυτική πλευρά απεικονίζεται μια ελεημοσύνη. Ένας Επίσκοπος, δίνει ένα νόμισμα σε έναν επαίτη / ανάπηρο.

Τέλος, στη νότια πλευρά απεικονίζεται ο οικονομικός ευεργέτης–δωρητής, πλάι στον Εσταυρωμένο! 

Η σημειολογική ανάλυση των τοιχογραφιών είναι προφανής και εκπληκτική στα σημαινόμενά της. Είναι περιττό να αναφέρουμε τη σημασία της απεικόνισης σκηνών του βίου του αγίου Βαλεντίνου μα και του μαρτυρίου της αγίας Βαρβάρας. Οι εργάτες των ορυχείων θεωρούσαν τους εν λόγω αγίους, σαν «δικούς τους» αγίους.

Περισσότερο ενδιαφέρον φανερώνουν οι άλλες απεικονίσεις:

«Η σκηνή της ελεημοσύνης του Επισκόπου προς τον ανάπηρο υπενθύμιζε στους εργάτες ένα είδος “ασφάλισης” για την περίπτωση που οι εργάτες θα πάθαιναν κάτι κατά την επεξεργασία των ορυκτών (διαδικασία άκρως επικίνδυνη αφού οδηγούσε στην παραγωγή δηλητηριωδών παραπροϊόντων).

Η νότια πλευρά, όπως αναφέραμε, κοσμούνταν από μια Σταύρωση. Δίπλα στον Εσταυρωμένο, γονατιστός ο δωρητής μαζί με τη σύζυγό του, αποζητώντας την ευλογία… Mια εκπληκτική λεπτομέρεια είναι ότι αυτή η απεικόνιση είναι η τελευταία σκηνή που αντίκρυζε ο εργάτης–πιστός, πριν την έξοδό του από το χώρο και την επιστροφή του –συν θεώ– στις εργασίες του. Η δε αναγραφή του ονόματος του δωρητή της εκκλησίας κάτω από τον σταυρό αποτελούσε την τελευταία εμφαντική υπενθύμιση προς τους εργάτες· σε ποιόν χρωστούσαν τη δουλειά, το μισθό και την επιβίωσή τους…».

Στην αρχή αυτής της παρέκβασης, που θα συνεχιστεί και στο επόμενο τεύχος, αναγγείλαμε πως αυτή θα αφορούσε –εκτός των άλλων– και τους τρόπους που οι ανθρώπινες κοινωνίες δομούνται γύρω από ζωτικά σημεία–πόρους, καθορίζοντας στη συνέχεια –με αρκετή προσπάθεια είναι αλήθεια– τους όρους και τις προϋποθέσεις της αυτοσυντήρησής τους μα και της αειφορίας των φυσικών προμηθειών τους.

Η αιτία για να μιλήσουμε γι’ αυτές τις παραμέτρους στάθηκε η πρωτόγνωρη αγριότητα της εργασίας, που γνώρισε ο βιομηχανικός κόσμος στη γέννησή του και την αφορμή αποτέλεσε η συγκλονιστική φωτογραφία (φωτ.5) του στραβολαίμη. Οι θυσίες σε ανθρώπινο δυναμικό καθόρισαν και καθορίζουν έως σήμερα όχι μονάχα τους όρους της ασφάλειας στην εργασία μας, μα και τα ψυχικά σημάδια μιας απώλειας που μας βαραίνει κι έχει τις ρίζες της ίσως σε εκείνη ακριβώς την εποχή. Την εποχή που στις στενές στοές των ορυχείων χωρούσαν νεαρά παιδιά, που επωμίζονταν μια από τις βαρύτερες εργασίες που έχει διεκπεραιώσει ποτέ το ανθρώπινο σώμα. Οι νεαροί έσπρωχναν στις στοές τα βαγονέτα, που είχαν περασμένα με μια θηλιά από το πέλμα τους. Η μοναδική τους προστασία ήταν κάτι μικρά σανιδάκια για τους αγκώνες και τα γόνατά τους. Η δε στάση του σώματός τους ήταν τόσο κοπιαστική και αφύσικη που οδηγούσε σύντομα τους μικρούς εργάτες σε βαριές σωματικές βλάβες και παραμορφώσεις.

Αυτοί ήταν λοιπόν οι στραβολαίμηδες!

Φωτ. 5

Βέβαια η μεταλλουργία αποτελούσε ανέκαθεν βαρύτατη εργασία (έως και απάνθρωπη). Οι σιδερένιες αλυσίδες που έχουν ανακαλυφθεί στο αρχαιοελληνικό Λαύριο, υποδηλώνουν την ύπαρξη σιδεροδέσμιων δούλων–εργατών στα ορυχεία. Παρόμοια ήταν η κατάσταση και στην αρχαία Ρώμη, όπου η περίφημη «damnatio ad metalla» (εργασία στα ορυχεία), ισοδυναμούσε με φυσική εξόντωση. Ως εκ θαύματος, η κατάσταση το μεσαίωνα διαφοροποιείται για λίγο, αφού οι εργάτες ορυχείων αποτελούν μια ειδική ομάδα επαγγελματιών με εξειδίκευση και ελευθερίες ιδιαίτερες. Ο μεταλλωρύχος του μεσαίωνα δρα κάπως σαν επιχειρηματίας.

Μετά το τέλος όμως του μεσαίωνα, τα κεφάλαια που αρχίζουν να απαιτούνται για την εξόρυξη, είναι τόσο μεγάλα ώστε ο αυτόνομος εργάτης–επιχειρηματίας μεταβάλλεται σε εργάτη–υπάλληλο των μεγάλων εταιρειών εξόρυξης που δημιουργούνται αυτό το διάστημα και είναι η πρόδρομη μορφή των σημερινών ανώνυμων εταιρειών.

Οι θυσίες σε ανθρώπινο δυναμικό ήταν τόσο πολλές ώστε οι συνθήκες εργασίας έπρεπε οπωσδήποτε να καλυτερεύσουν. Βέβαια και η ετερότητα** του αρχαίου κόσμου: σκλάβος/ελεύθερος (ή Έλληνας/Βάρβαρος), παύει κάποια στιγμή να υφίσταται… 

Η νεότερη, ταξική διαφοροποίηση φτωχός/πλούσιος δεν μπορεί να δικαιολογήσει θανάτους. Μια τέτοια κατάσταση εξάλλου (απώλειας δυναμικού) την περίοδο της βιομηχανικής εποχής δεν θα επέτρεπε στις κοινωνίες τη δυνατότητα ανάπτυξης…

Έχει πια γεννηθεί η οικονομική ανάλυση. Τα "μοντέλα" που γεννιούνται δίνουν τη δυνατότητα επιστημονικής και μελετημένης (όχι εμπειρικής) αυτορρύθμισης των κοινωνιών. Η τυφλή βία είναι απευκταία. Φαίνεται πως γεννιέται η απαρχή μιας δημοκρατίας συνυφασμένης με την τεχνικότητα.

Αναφέραμε στην αρχή της ενότητας ότι η μεταλλουργία δημιούργησε το σύγχρονο αστικό φαινόμενο.

Όμως, αντικρίσαμε τα ορυχεία στη συνάρτησή τους μόνο με τους «οίκους προσευχής», ενώ η πολυάνθρωπη κοινωνία των ορυχείων διέθετε υπνωτήρια, εστιατόρια ή κοινόχρηστες κουζίνες και καντίνες, λουτρά με καταιονητήρες, λέσχες συγκέντρωσης των εργατών, τυπογραφείο για την εργατική εφημερίδα!

Αργότερα –και κατά περίπτωση– τα υπνωτήρια έδωσαν τη θέση τους σε μόνιμες κατοικίες. Ο εργάτης έπρεπε να βοηθηθεί ώστε να δημιουργήσει σπίτι και ευτυχισμένη οικογένεια με παιδιά, που θα μάθαιναν από μικρά την πειθαρχημένη ζωή του εργάτη των ορυχείων, επάγγελμα που θα έπρεπε να συνεχίσουν. 

Οι πολεοδομικοί σχηματισμοί που γεννιούνται πρέπει να έχουν τον κατάλληλο σχεδιασμό, ώστε η εργατούπολη να είναι λειτουργική, με κριτήριο την αποδοτικότητα της εργασίας που αποτελεί το ζητούμενο· να είναι ασφαλής, ώστε να μην χάνεται χωρίς λόγο το εργατικό δυναμικό και οικολογικά ευαισθητοποιημένη αφού εξ’ αρχής το περιβάλλον το αστικό βαρύνεται με μια αναγκαία καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος. Πολύ περισσότερο στις εργατουπόλεις–ορυχεία, με την αλόγιστη αποψίλωση, τα μεταλλευτικά απόβλητα που δηλητηριάζουν νερό και έδαφος, τις καμίνους που δηλητηριάζουν τον αέρα..., κτλ. 

Οι εργατουπόλεις λοιπόν έπρεπε να προστατεύσουν τις αυριανές δυνατότητές τους για επιβίωση (και κάθε πόλη βέβαια, αφού κατά μια έννοια, κάθε πόλη είναι εργατούπολη).

Πολύ περισσότερο, στην έκρηξη την οικονομική που σηματοδότησε ο 19ος αιώνας, οι στόχοι και τα συμπεράσματα επιστημονικοποιούνται. Ενσωματώνονται στο νομοθετικό κώδικα εργατικά δικαιώματα, συνθήκες υγιεινής και ασφάλειας των εργαταστάσεων, αλλά και αειφορίας του φυσικού πλούτου και προστασίας του περιβάλλοντος.

Ο εργάτης που κάνει μπάνιο μέσα στο βαρέλι, βοηθούμενος από τους οικείους του, αποτελεί εικόνα του παρελθόντος. Θα περάσουν πολλά χρόνια για να θεωρηθούν οι στραβολαίμηδες ως μια τραγωδία της βιομηχανικής εποχής. Όμως η αρχή είχε γίνει.

*At: Μονάδα πίεσης= ατμόσφαιρα τεχνικής υπερπίεσης.

**Ετερότητα ονομάζεται κάθε κατάσταση που αποτελεί διαφοροποίηση από αυτό που η κοινωνία θεωρεί σημείο αναφοράς.