τ. 58, Σεπτέμβριος 2009

Αν ο Lewis Mumford (Τεχνική και Πολιτισμός, 1934), είχε δίκιο όταν έλεγε πως η ανάπτυξη του συμβολικού πολιτισμού διαμέσου της γλώσσας, στάθηκε ασυγκρίτως σπουδαιότερη για την περαιτέρω ανάπτυξη του ανθρώπου απ’ ό,τι η –με χειρωνακτικές μεθόδους– ισοπέδωση ενός βουνού, δικαιούμαστε και εμείς να διατυπώνουμε ερμηνείες και γλωσσικούς απόηχους με τόση σοβαρότητα σαν να οικοδομούμε ουρανογέφυρες...

Σε άλλο σημείο του παρόντος τεύχους (σ. 36) αναφέρουμε την περίπτωση του Υδρόμυλου, λέγοντας πως φαίνεται σαν να μην έχει ακόμα πεθάνει, σαν να έχει αρχοντικά αποσύρει την αρχαϊκή φτερωτή του, από ένα περιβάλλον παράταιρο και αλλότριο, αυτό μιας αγγλικής μανιφακτούρας του 19ου αιώνα. Και φαίνεται σαν να μην έχει πεθάνει αφού στα αγγλικά το εργοστάσιο συνεχίζει να λέγεται “mill”, και όλοι αναφέρουμε τον “μύλο” του καφέ ή τον “μύλο” (δυναμό) του ποδηλάτου.

Ίχνη της γλώσσας, όταν τα ίχνη της ύλης έχουν χαθεί. Πρακτικές εφαρμογές που έχουν προ πολλού σβήσει, το ζωντανό μουσείο(!) όμως της γλώσσας διατηρεί τα σώματα των εννοιών και δημιουργεί εκ νέου ερμηνείες. 

Είναι λυπηρό, μα στην Ελλάδα δεν ευδοκίμησε ο σεβασμός για τα απολιθώματα του βιομηχανικού μας –και όχι μόνο– παρελθόντος.

Μύλοι*, παλιά εργοστάσια, ναυπηγεία υπέροχα, όλα σαρώνονται από τη βιασύνη. Οι άνθρωποι τρέχουν στα χρήματα, όπως οι ποντικοί στο λάδι. Σε αυτήν την κούρσα η Ελλάδα φαντάζει πολύ φτωχή για να συντηρεί παμπάλαια κατάλοιπα...

Δεν έχουμε όμως αντιληφθεί αυτή την τρομώδη εμμονή του Mumford για την σπουδαιότητα της ερμηνευτικής προσέγγισης, που τον οδήγησε στον αφορισμό πως:
Αν εκλείψουν ξαφνικά όλες οι μηχανικές εφευρέσεις των τελευταίων 5.000 χρόνων, το πλήγμα θα είναι βέβαια τεράστιο. Ο άνθρωπος ωστόσο, θα συνεχίσει να είναι ανθρώπινος. Αν κάποιος όμως μας αφαιρούσε την λειτουργία της ερμηνείας… Ολόκληρη η γη αμέσως θα έσβηνε και ο άνθρωπος θα βυθιζόταν σε μια πιο αδιέξοδη και κτηνώδη κατάσταση από οποιοδήποτε ζώο· μια κατάσταση κοντά στην παράλυση. 

Μια ενδεχόμενη λοιπόν συντήρηση του εργαλειακού μας παρελθόντος, δεν θα αποτελούσε πλάνο σπατάλης αλλά ζωογόνησης. Γιατί απαιτείται ένας αναστοχασμός πάνω στις τεχνικές κατασκευές του παρελθόντος. Τώρα που έπαψαν να λειτουργούν μπορούμε ευκολότερα να υπερβούμε τον τυπικό τους ρόλο, τις αποδόσεις και τα –πάλαι ποτέ– κέρδη τους. 

Τώρα που πια δεν λειτουργούν μπορούμε να αποτιμήσουμε την αξία τους, όχι μόνο με τεχνικούς-οικονομικούς, αλλά και με αισθητικούς όσο και με ηθικούς όρους. 

Μια μηχανή ως προέκταση των ανθρώπινων οργάνων (Ernst Cassirer), ως οργανική δηλαδή προβολή ή ως ψυχολογικό μας αποτύπωμα!

Μια τέτοια θέαση επαναδιατυπώνει διάπυρα πως «δεν είναι τόσο η κατασκευή όσο η σκέψη, δεν είναι τόσο το εργαλείο, όσο ο νους, που συνιστά τη βάση της ύπαρξής μας. Χρήσιμο λοιπόν το κατασκευάζειν, ανεκτίμητο όμως το ανακαλύπτειν και το ερμηνεύειν». Ο άνθρωπος όχι ως Homo Faber/Άνθρωπος Παραγωγός, αλλά ως Homo Sapiens /Άνθρωπος Γνωρίζων (Hannah Arendt, Vita activa). 

Την επόμενη φορά λοιπόν που θα αντικρίσουμε ένα σκουριασμένο εκατονταετές βαρούλκο, ας αφαιρέσουμε νοητικά από πάνω του την πατίνα του χρόνου, που διατηρεί κρυφά τα πολύτιμα εν-νοήματα του κατασκευαστή του, έτσι ώστε από το κρύφιον του εργαλειακού κατάλοιπου, να μπορούμε να ελπίζουμε πως θα οδηγηθούμε και στο ενδότερο ψυχικό μας «πάγκρυφον –ή αλλιώς– στον μέγα ερειπιώνα των προσωπικών μας καταλοίπων».

(Η παραπάνω φράση από το –νυν και αεί αριστούργημα– «Σύσσημον», του Ν. Παναγιωτόπουλου, που επαναδιατυπώνει στις μέρες μας ζητήματα ερμηνείας της ανθρώπινης ταυτότητας, έτσι όπως τέθηκαν –ομοίως συγκλονιστικά– και πριν 2.500 χρόνια, από τον Σοφόκλειο Οιδίποδα).

Συγ-κινημένοι από τις ίδιες μας τις προτροπές, το παρόν σημείωμα θα συνεχιστεί με ένα β΄ μέρος στο επόμενο τεύχος, όπου θα αποτυπώνεται η ματιά μας σε αυτό το σκουριασμένο εκατονταετές βαρούλκο.

Ματιά υπομονετική και τρέμουσα κάτω από το βάρος των προειδοποιήσεων του βλοσυρού L. Mumford…

                                                                                                                Καραπαναγής Αποστόλης

 

*Μόνον οι ανεμόμυλοι, με έναν θλιβερό και πρόστυχο τρόπο "συντηρούνται" στα διάφορα νησάκια της ηλιθιότητας… (Δεν είναι όμως του παρόντος).

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

«Παιδιά πολλών ανθρώπων, βέβαια, τα λόγια μας», σε τέτοιου είδους κείμενο όμως, μια βιβλιογραφική παραπομπή θα φάνταζε ίσως σαν περιττή παρέμβαση. Όσοι συγγραφείς και έργα μνημονεύονται, πιότερο σαν νάματα ομορφιάς λογίζονται παρά σαν βιβλιογραφικές παραπομπές…  

 

τ. 59, Δεκέμβριος 2009
β΄ μέρος
«Το πάγκρυφον...» Μηχανικές ταλαντώσεις και ιστορικές εκκρεμότητες

Σημ.: Στο α΄ μέρος, του προηγούμενου τεύχους, είχαμε κάνει λόγο για την τρομώδη εμμονή του L. Mumford σε σχέση με την ερμηνευτική προσέγγιση, νέα κάθε φορά, που χρωστά κάθε λαός, στα εργαλειακά –και όχι μόνο– κατάλοιπά του. Σε αυτό το β΄ μέρος η ματιά μας στρέφεται πάνω στο δικό μας εκατονταετές βαρούλκο...

Βλέπει κανείς πως πρόκειται για ένα εξαιρετικά φτιαγμένο βαρούλκο του προηγούμενου αιώνα. Ακόμα σήμερα μπορεί κανείς συλλαβιστά να διαβάσει πάνω στο σώμα του: Cleveland Ohio model 2 The American coach and body Co.

Αν το αγγίξεις μαντεύεις πως πίσω απ’ την απλούστατη κατασκευή φανερώνεται μια λειτουργικότητα που υπερβαίνει τη σχεδίαση. Η ποιότητα των υλικών και η ακρίβεια στην συναρμογή βοηθούν το μηχανισμό, 70 χρόνια μετά, να μην παραδίνεται στον χρόνο. Το εξαίσια ομόκεντρο τύμπανο κι ο άξονάς του με τον χειροστρόφαλο. Το μέχρι σήμερα λειτουργικό φρένο, η καστάνια εμπλοκής με τον πείρο της, τα οδοντωτά γρανάζια του. Όλα –θα ’λεγες πως– καταμαρτυρούν την ιστορία του. 

Παραγγέλθηκε για την ανέλκυση οικοδομικών υλικών και σιδηροδρομικών εξαρτημάτων από τα ριζά του βουνού (όπου βρισκόταν και το εργοτάξιο) μέχρι ψηλά στην παρειά του βράχου, όπου θα κατασκευαζόταν, περίτεχνα σκαρφαλωμένη, η σιδηροδρομική γέφυρα.

 

Ένα λάθος όμως στην παραγγελία από τον Έλληνα εργοδηγό είχε σαν αποτέλεσμα την παράδοση του βαρούλκου με ένα συρματόσχοινο κοντύτερο των αναγκών ανέλκυσης. 

Η δε συμπληρωματική παραγγελία δεν περιλάμβανε –όπως θα όφειλε– ένα νέο, μονοκόμματο συρματόσχοινο, παρά προέβλεπε τη σύνδεση –μέσω ενός κόμπου*– ενός καινούργιου κομματιού, πάνω στο ήδη υπάρχον. 

Αυτή η ένωση, η ανεπίτρεπτη, δημιουργούσε κρουνούς ιδρώτα στο μέτωπο των εργατών, κάθε φορά που προσπαθούσαν να ελέγξουν τις ταλαντώσεις του φορτίου, που γεννιόνταν από το σκαλοπάτι αυτού του κόμπου. 

Ενός κόμπου τριών πόντων που έδινε ταλάντωση τριών ή πέντε μέτρων στα εικοσιπέντε μέτρα ανέλκυσης των υλικών. Μιας σιδηροτροχιάς ή μιας τραβέρσας, που ζύγιζε έναν τόνο και πέρα – δώθε κλυδωνιζόμενη στον άξονά της, γκρέμιζε στο ανέβασμά της στηθαία, υποστηλώματα ή άτυχους εργάτες.

Ό,τι κι αν ανέβηκε λοιπόν μ’ ετούτο το βαρούλκο κι όποια κατασκευή δουλεύτηκε με αυτόν τον τρόπο, σφραγίστηκε από ένα είδος λόξυγγα, ένα κούτσεμα χαρακτηριστικό, ή, πώς να το πούμε...; ένα κατασκευαστικό κουσούρι που προερχόταν από τον εγκληματικό εκείνο κόμπο. (Θρυλείται δε, ότι και το γεφύρι της Άρτας με ένα παρόμοιο, αν και αρχαιότερο, βαρούλκο προσπάθησαν να το κατασκευάσουν. Ο Πρωτομάστορας του έργου μάλιστα –για έναν τέτοιο ίδιο κόμπο– είχε τιμωρηθεί, προσφέροντας ό,τι πολυτιμότερο διέθετε). Ας γυρίσουμε όμως στο δικό μας βαρούλκο που δεν είναι και τόσο αρχαίο και που η πατίνα του χρόνου εύκολα ξεδιαλύνεται.   

Καταλογίζεται λοιπόν –όπως προαναφέραμε– πως το βαρούλκο μας δεσπόζει μέχρι σήμερα στο κεφαλάρι του φυσικού εξώστη, ψηλά επάνω στο βουνό, στο ίδιο αυτό σημείο όπου είχε στηθεί και προπολεμικά για να φτιαχτεί το πλέον δύσκολο κομμάτι της σιδηροδρομικής γραμμής, εκεί όπου αυτή, μέσω μιας γέφυρας τετράτοξης, καβαλικεύει τα βουνά της Ρούμελης, πριν ξεκαμπίσει, έστω με λόξυγγα, κατά τη θάλασσα.  

Ομολογούν επίσης, πως το ίδιο αυτό βαρούλκο που χρησίμευσε για την κατασκευή της ράγας, είναι υπεύθυνο και για την καταστροφή της, αφού με αυτό ανέλκυσαν οι σαμποτέρ του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου, μέρος των υλικών της δολιοφθοράς της. 

Και όχι μόνο. Μα και στην ανακατάληψη από τον καταχτητή, αυτό το βαρούλκο λένε πως ανέβασε τα υλικά για την επισκευή της σιδηρογραμμής. 

Όλα τα παραπάνω θα ήταν ξεκάθαρα διατυπωμένα και στην ελληνική ιστορία, αν αυτός ο κόμπος του συρματόσχοινου δεν θόλωνε ανεξέλεγκτα τον ρουν των γεγονότων, κατά τη διαδικασία της ανάσυρσής τους. Γιατί κάθε φορά, ολόκληρο το παρόν μαζί με τα γεγονότα του, βυθίζεται σε ένα εθνικό πηγάδι γεμάτο με νοήματα, και πρέπει να ανασυρθεί εκ νέου από τα έγκατα, ώστε να γίνει Ιστορία. 

Σ' εμάς λοιπόν εδώ, αυτός ο κόμπος ο ελαττωματικός, έχει σφραγίσει όλες τις πράξεις μας και όλες τις κατασκευές μας, με αυτόν το λόξυγγα. Και όχι μόνο οι κατασκευές μας· αλλά και στις πνευματικές τους εγγραφές οι ενέργειες και οι καταστάσεις θολώνουν ανεπίτρεπτα. Έτσι, όταν κάποτε αντικρίσεις ένα παλιό σκουριασμένο βαρούλκο μη βιαστείς να αποφανθείς για ποιαν ανέλκυση ευθύνεται.

Τα ελαττωματικά βαρούλκα δεν ανασύρουν μόνο σίδερα· κι αυτό που ανασύρθηκε μέχρι το χείλος του εθνικού μας πηγαδιού, θαμπό και αξεδιάλυτο, δεν θα γνωρίσουμε ποτέ τι ήταν.

                                             Καραπαναγής Αποστόλης        

 

*Σημ.: Κόμπος: δέσιμο σχοινιού / εξόγκωμα του δεσίματος / ρόζος / δυσκολία στην αναπνοή / δυσχέρεια / πουγκί, κομπόδεμα.